Atsız Beğ’in babası Gümüşhane’nin Torul/Dorul kazasının Midi köyünün Çiftçi-oğulları ailesinden Deniz Güverte Binbaşısı Mehmet Nail Bey, annesi Trabzon’un Kadıoğulları ailesinden Deniz Yarbayı Osman Fevzi Bey’in kızı Fatma Zehra Hanım’dır.
İlkokula 6 yaşında iken, Kadıköy’deki Fransız okulunda, Latin harfli öğretim ile başladı. Bir müddet sonra, Kızıldeniz’de bulunan Malatya Gambotunun süvarisi olan babası Mehmed Nail Bey’in yanına giden Atsız, Türk-İtalyan Savaşı’nın çıkması üzerine Mehmed Nail Bey’in Osmanlı Bahriye Nezareti’nde Süveyş’e sığınması emrini alması ile, Süveyş sokaklarında İtalyan çocukları ile döğüşmesi, Atsız’ın milliyetçi mücadelesinin ilk örneklerindendir.
Babasının İstanbul’a dönme emrini alması ile İstanbul’a gelen Atsız, Kasımpaşa’daki Cezayirli Gazi Hasan Paşa mektebine kaydolmuş ve Arap harfleri ile öğrenime başlamıştır. Ailesinin Kasımpaşa’dan Kadıköy’e taşınması ile Hususi Osmanlı İttihad Mektebi’nde öğrenimine devam eden Atsız, babasının önyüzbaşı (Kolağaşı) olarak Birinci Dünya Savaşı’na gitmesi yüzünden Hususi Osmanlı İttihad Mektebi’nden Kadıköy Sultanisi’nin Rüştiye (Ortaokul) kısmında öğrenimine devam etmiştir. Buradan da İstanbul Sultanisi’ne geçen Atsız, 1922 tarihinde lise öğrenimini tamamlamıştır.
1922 yılında imtihanla Askeri Tıbbiye’ye girmiştir. O yıllarda Tıbbiye’de komünistlik ve birtakım azınlık milliyetçiliği güden öğrenciler vardı. Bu öğrenciler ile Türk öğrenciler arasında sık sık tartışmalar olur, bu tartışmalar ara sıra da yumruk kagasına dönerdi. Bu kavgaların içinde Atsız da yer alırdı. Bu yüzden birçok defa disiplin ve hapis cezası almıştır. Ziya Gökalp’in cenaze töreninin yapıldığı günün akşamı, Türk öğrenciler ile diğer öğrenciler arasında çıkan bir kavga sonucunda, Atsız’a gayet ağır bir ceza verilmiştir. Bu ceza, öğrenciliği sırasında işleyeceği herhangi bir suç neticesinde Atsız’ın Askerî Tıbbiye’den çıkarılacağıdır. Atsız, Askeri Tıbbiye’nin 3. sınıfında iken, Arap asıllı olduğu için Bağdatlı Mesud Süreyya Efendi adlı bir mülazım (Teğmen’in) kastî bir şekilde lüzumsuz bir yerde istediği selâmı vermediği için, 4 Mart 1925 tarihinde Askerî Tıbbiye’den çıkarılmıştır.
Bu hadiseden sonra üç ay Kabataş Lisesi’nde yardımcı öğretmenlik yapan Atsız, daha sonraları Deniz Yolları’nın Mahmut Şevket Paşa adlı vapurunda kâtip muavini olarak vazife görmüş ve bu vapurla İstanbul-Mersin arasında birkaç sefer yapmıştır.
1926 yılında İstanbul Darülfünunu’nun Edebiyat Fakültesi’nin Edebiyat Bölümü’ne ve İstanbul Darülfünunu’nün yatılı kısmı olan Yüksek Muallim Mektebi’ne kaydolan Atsız, bir hafta sonra askere çağırılmış, tecil isteği kabul edilmediğinden askerliğini 28 Ekim 1926-28 Temmuz 1927 tarihleri arasında, 9 ay olarak İstanbul’da Taşkışla’da Beşinci Piyade Alayı’nda er olarak yapmıştır.
Ahmet Naci adlı arkadaşı ile birlikte hazırladığı “Anadolu’da Türklere ait yer isimleri” adlı makalelerinin Türkiyat Mecmuası’nın ikinci cildinde yayınlanması ile hocası olan M. Fuad Köprülü’nün dikkatini çeken Atsız, 1930 yılında Edirneli Nazmi’nin Divanı üzerinde mezuniyet çalışması yapmış ve aynı yıl Edebiyat Fakültesi’nden mezun olmuştur. Atsız’ın sınıf arkadaşları arasında Tahsin Banguoğlu, Ziya Karamuk, Orhan Şaik Gökyay, Pertev Naili Boratav, Nihad Sami Banarlı… gibi isimleri sayabiliriz.
Okulu bitirdikten sonra, Edebiyat Fakültesi Dekanı olan hocası Prof. Dr. M. Fuat Köprülü, Maarif Vekâleti nezdinde Atsız için tavassutta bulunarak, Yüksek Öğretmen Okulu’nu öğrenci olarak bitirdiği için, liselerde yapması gereken 8 yıllık mecburi hizmetini affettirmiş ve 25 Ocak 1931 tarihinde Atsız’ı kendisine asistan almıştır.
Atsız, 15 Mayıs 1931’den 25 Eylül 1932 tarihine kadar Atsız Mecmua’yı, toplam 17 sayı çıkarmıştır. M. Fuad Köprülü, Zeki v. Togan, Abdülkadir İnan gibi edebiyat ve tarih bilginlerinin de dahil bulunduğu bir kadro ile yayın hayatına atılan bu Türkçü ve Köycü dergi, devrinde ilim, fikir ve sanat alanında çok tesirli Türkçü bir çığır açmış, adeta Cumhuriyet devri Türkçülüğü’nün öncüsü olmuştur. Atsız, kendisini tanıtmaya başlayan ilk yazılarını H. Nihal imzası ile, hikayelerini de Y.D. rumuzu ile, bu dergide neşre başlamıştır.
1932 Temmuz’unda Ankara’da toplanan Birinci Türk Tarih Kongresi esnasında, ilmî olmayan bir tarih tezine karşı çıkan Prof. Dr. Zeki Velidi Togan’a Dr. Reşid Galip’in yaptığı haksız hücum üzerine Atsız, içerisinde eşi Bedriye Hanım’ın da bulunduğu sekiz arkadaşı ile Dr. Reşid Galib’e Zeki Velidi’nin talebesi olmakla iftihar ederiz. Diye bir protesto telgrafı çekmiş ve bu telgraf üzerine mimlenmiştir. 19 Eylül 1932’de Dr. Reşid Galip Maarif Vekili olunca, Atsız’ı 13 Mart 1933 tarihinde üniversiteden uzaklaştırmıştır. Üniversite asistanlığından çıkarılan Atsız (Mart 1933) Malatya Orta Okulu’na Türkçe öğretmeni olarak tâyin edilmiş, buradan Edirne’ye gönderilmiştir. Atsız’ın Edirne’deki Edebiyat öğretmenliği de hemen hemen dört ay kadar kısa bir müddet devam etmiştir.
Edirne’de iken Atsız Mecmua’nın devamı mahiyetindeki Aylık Türkçü Dergi Orhun’u 5 Kasım 1933 tarihinden 16 Temmuz 1934 tarihine kadar 9 sayı yayınlayabilmiştir. Dergide, Türk Tarih Kurumu tarafından kitaplarının yanlışlarını ağır bir şekilde tenkit ettiği için vekâlet emrine alınmıştır. Aynı zamanda dergi de süresiz olarak kapatılmıştır.
Dokuz ay vekalet emrinde kaldıktan sonra, 9 Eylül 1934 tarihinde, Kasımpaşa’daki Deniz Gedikli Hazırlama Okulu’na Türkçe öğretmeni olarak tâyin oldu..
27 Şubat 1936 tarihinde ikinci eşi olan Bedriye Hanım ile evlenen Atsız’ın bu evlilikten 4 Kasım 1939 tarihinde Yağmur ve 14 Temmuz 1946 tarihinde de Buğra adı verilen iki oğlu olmuştur.
Atsız Beğ, çok uzun müddetten beridir ayrı yaşadığı ikinci eşi Bedriye Atsız’dan da Mart 1975 tarihinde boşandı.
Atsız, Kasımpaşa’daki görevinde 4 yıl kadar çalışmış, 1 Temmuz 1938 yılında bu vazifesinden ihraç edilmiştir. İhraç edilmesinin sebebi azınlık meselesidir. Okulun yönetmeliğine göre, Türk olmayanlar okula öğrenci olarak alınamazdı. Yine öğrencileri imtihan eden komisyonda üye olan Atsız, sorduğu sorularla adaylardan Türk asıllı olmayanları tesbit etmekte ve öğrenci olarak okula alınamayan bu adaylar yüzünden de etrafındaki düşmanlar çoğalmakta idi. Okulun 1937-1938 yıllarındaki müdürü Arnavut asıllı idi. Arnavut asıllı müdür, Atsız’ı önce imtihan komisyonundan çıkarmış sonra da öğretmenlik görevinden uzaklaştırılmasını sağlamıştır. Bunun üzerine Atsız, Özel Yüce-Ülkü Lisesi’nde göreve başlamıştır.
İkinci Dünya Savaşı sıralarında yerli komünistler faaliyetlerini fevkalâde artırdıkları halde, resmî makamlar bu aşırı hareketlere karşı tedbir almak yerine, seyirci kalmayı tercih etmekte idiler. Atsız, ilgilileri ikaz için Orhun’un Mart 1944’de yayımlanan 15. sayısında, devrin başbakanı Şükrü Saraçoğlu’na hitaben bir açık mektup yayınlamıştır. Bu açık mektupta, komünistlerin artan faaliyetleri belirtilmekte idi. Orhun kapatılmadığı takdirde bir sonraki sayısında bu aşırı faaliyetlerin belgeleri ile birlikte örneklerini vereceğini bildiren Atsız, Orhun’un kapatılmaması üzerine Nisan 1944’te yayımlanan 16. sayıda, Giritli Ahmed Cevad Emre, Pertev Naili Boratav, Sabahattin Ali ve Sadrettin Celal’ın komünist faaliyetlerini açıklayarak devrin Milli Eğitim Bakanı olan Hasan Ali Yücel’i istifaya çağırmıştır. Bu açık mektuplar üzerine 1944 Irkçılık-Turancılık Dâvâsı olarak anılan duruşmaların mağdurları arasında yer almıştır. 65 oturum devam eden mahkeme, 29 Mart 1945 tarihinde nihayetlenmiş ve Atsız altı buçuk sene hapis cezâsına mahkûm olmuştur. Atsız bu kararı temyiz etmiş ve Askeri Yargıtay 1 Numaralı Sıkıyönetim Mahkemesi’nin kararını esasından bozmuştu. Böylece Atsız, bir buçuk yıl kadar tutuklu kaldıktan sonra, 23 Ekim 1945 tarihinde tahliye edilmiştir.
Nisan 1947’den Temmuz 1949’a kadar kendisine iş verilmeyen Atsız, Ekim 1945-Temmuz 1949 tarihleri arasında geçinmek için kitaplarından bazılarını satmak zorunda kalmıştır. Bir müddet Türkiye Yayınevi’nde çalışan Atsız, Türk-Rus savaşlarının özeti olan Türkiye Asla Boyun Eğmeyecektir. Adlı kitabını da Sururi Ermete adlı şahsın adı ile yayınlamıştır.
Atsız’ın sınıf arkadaşlarından Prof. Dr. Tahsin Banguoğlu Millî Eğitim Bakanı olunca Atsız’ı 25 Temmuz 1949’da Süleymaniye Kütüphanesi’ne uzman olarak tayin etti. Bir müddet bu vazifede çalışan Atsız, Demokrat Parti’nin iktidara gelmesinden sonra 21 Eylül 1950 tarihinde Haydarpaşa Lisesi Edebiyat öğretmenliğine tâyin oldu.
4 Mayıs 1952 tarihinde Ankara Atatürk Lisesi’nde vermiş olduğu Türkiye’nin Kuruluşu konulu bir konferans üzerine, Cumhuriyet Gazetesi Atsız’ın aleyhine yalan yayın yapması sebebiyle hakkında bakanlık tarafından tahkikat sonunda, tekrar Süleymâniye Kütüphânesi’nde görevlendirilmiştir.
Hüseyin Nihal Atsız, çilelerle dolu memuriyet hayatından 1 Nisan 1969 tarihinde kendi isteği ile emekli oldu.
Atsız hiç şüphesiz ki Türk Milliyetçi’nin Ziya Gökalp’ten sonraki en büyük ismi olmuştur. Fikirleri ile yaşayışını telif eden bir karaktere ve şahsiyete sahipti. İbnül-emin Mahmut Kemal İnal’ın tarifi ile Atlıyı atından indirecek derecede şiddetli yazılar yazan Atsız, ateşli ve keskin bir üsluba sahip olması yanında, özel hayatında sâkin, kibar, mülayyim, nüktedan ve şakacı idi. Kendisinden kaç yaş küçük olursa olsun herkese bey diye hitap ederdi. Vakur davranışı ve tevazu içinde yaşayışı ile, dimdik başı ve sağlam karakteri ile Atsız Bey, Türk Tarihinin derinliklerinden kopup gelen bir Türk Beyi idi. Atsız, hayatında bir defa o da ölüme karşı mağlup olmuştur. Mekânı cennet ola!
