Ana Sayfa 1998-2012 Şor, Baraba ve Çulım Türkçeleri

Şor, Baraba ve Çulım Türkçeleri

1. ŞOR TÜRKLERİNİN DİLİ

- Reklam -

DOĞU Sibirya Türk dillerindendir. Daha çok Hakas ve Altay Türkçeleriyle umumî cihetlere sahip olan Şor dili, ancak Sovyet devrinde yazıya malik olmuş, edebî dil olarak biçimlenmeye başlamıştır.

Aslında Kıpçak gurubuna ait olan Şor dilini N.A. Baskakov Uygur-Oğuz ailesine dahil eder.1

Şorlar Kuzey Altay ve Kuznetsk Alatau (Aladağ) kazası arazisinde, Hakas ve Dağlık Altay vilâyetlerine komşu olarak yaşarlar.2 Umumî miktarları 20 bin kadardır.3

Şor dili ancak 1917 Büyük Ekim sosyalist inkılâbından sonra tedkik nesnesine çevrilmiştir. İlk devirlerde Sibir Türklerini tedkik eden âlimlerin eserlerinde bu dil hakkında az çok malûmat verilmiştir (V.V. Radlov, V.İ. Verbitski, N.F. Katanov, S.Y. Malov vb).

Sovyet devrinde bu dili etraflıca tedkik eden N.P. Dırenkova olmuştur.4

Şor dili, yazısı olmayan dillerdendi. 1927 yılında Rus yazısı esasında bir alfabe düzenlendikten sonra yazıya sahip olmuştur. Bu alfabede topu topu 3 özgün (orijinal) Şor fonemi akis bulmuştur (ö,ü, ñ). Sonra bu alfabe Lâtin (1929) ve yeniden Rus yazısı (1938) esasında düzenlenmiştir.

- Reklam -

Şorlar uzun müddet şu muhtelif adlarla anılmıştır: Kara Tatarlar, Mras Su Tatarları, Kondom Tatarları, Kondomlular, Mraslılar, Abalar, Abinler, Kuznetski Tatarları vesaire).

Şor dilinin sosyal iletişim vazifesi çok geniş olmadığından edebî dilden ancak şarti (izafî) olarak bahsetmek mümkündür. Burada daha çok iki diyeleği içine alan canlı konuşma dilinden bahsetmek mümkündür.

Bu dilin leksik terkibinin, yani söz hazinesinin esasını Türk menşeli sözler teşkil eder. Meselâ:

agaş (ağaç), ak, añ (vahşi), at, ayak, çer (yer), kap- (kapmak), karga, kaya, kayış, kol, küe (güvey), moyun (boyun), mus (buz), nañmur (yağmur), ool (oğul), paar (ciğer, bağır’dan), par (var), pala (çocuk, bala’dan), paş (baş), pörü (kurt), şık- (çıkmak), tiş (diş), tut, tüş (düş) vesaire.

Bununla birlikte bu dilin leksik terkibinde küllî miktarda Moğol ve Rus sözleri de vardır.

- Reklam -

Bu dilde 16 ünlü fonemi vardır. Bunların sekizi normal, sekizi uzundur. Uzun ünlüler çift yazılır. aa, ee, ıı, ii, oo, öö, uu, üü.

Şor dilinde 25 ünsüz mevcuttur. Bunların ekserisi Rus dilinde olan fonemlerle aynıdır. Bununla beraber burada bir kaç özgün ünsüz ses de kendini gösterir. c, ğ, ñ, q (ka).

Bu dilde olan v, f, x (gırtlak he’si veya hı), ts, tş fonemleri ancak alınma kelimelerde kullanılır.

Şor dilinde ses uyumu bir kaide olarak mevcuttur. Bu, kendisini daha çok damak (küçük ünlü) uyumunda gösterir:

agaş (ağaç), agaştar (ağaçlar), akça, akçaga, çerge (yere), çürek (yürek), çölde, kara, kaya, kijini (kişiyi), kölge, pugday (buğday), ünge vesaire.

Dudak uyumunun (yuvarlaklaşmanın) ise sık sık bozulduğu görülür. Bu hâl esasen üçüncü ve sonraki hecelerde, daha çok eklerin ilâvesinde kendini ortaya koyar. Burada iki heceli, daha az olmakla beraber üç heceli kök kelimelerde dudak uyumu (yuvarlaklaşma) kendisini gösterir.

çöldüyü (çöllü), köbük (köpük), kulun (kulun), kuskun (karga), kuzuruk (kuyruk) kuyduy (mağaralı), pörü (kurt) vs.

Dudak uyumunun (yuvarlaklaşmanın) bozulmasına ait aşağıdaki misâlleri göstermek mümkündür:

çürek (yürek), kulak (kulak), küşte (güçte), öreken (ihtiyar), pörükke (börke), pulutta (bulutta), puluttañ (buluttan), sugdı (suyu), uyguga (uykuya) vs.

Bu dilde sözün başında ve sonunda sedasız (sert) ünsüzler geniş yayılmıştır. Meselâ: elek, kaşkın, kiji (kişi) kel- (gelmek), köl, paş (baş), par (var), pıçak (bıçak), palık (balık), pisti (bizi), taş, tuşti, tur, tüş (düş) vs.

Şor dilinde diğer Türk lehçelerinden farklı olarak bir sıra seslerin başka seslere dönüşmesi kendisini gösterir:

z > s (sös=söz, kıs=kız), d > t (tiş=diş), ç > ş (şık-=çıkmak), ağaş=ağaç), m > b (tebir=demir), b > p (palık=balık, peş=beş), b > m (malta=balta), y > ç (çakşı=yahşı, çer=yer, çüs=yüz), y > n (nañmur=yağmur) vs.

Şor dilinin sintaktik yapısında cümle ve kelime gurupları, tamlamalar hususî bir yer tutar. Burada daha çok sıfat fiil ve zarf fiil birleşmeleri müşahede olunur. Mürekkep (birleşik) cümleler bilhassa bağımlı birleşik cümleler, pek yaygın değildir.

Bu dilin sade (basit) cümlelerinde sözün sırası diğer Türk dillerinden farklı değildir.

Şor dilinin morfolojik yapısı çoğu Türk dillerinde olduğu gibidir. Lâkin bununla birlikte Şor diline has bir sıra hususiyetler kendisini gösterir.

Burada da sayı ulamı -lar, -ler, -tar, -ter, -nar, -ner ekleriyle yapılır.

İyelik ulamının ekleri de Hakas ve Altay dillerinde olduğu gibidir:

Tekil

1. şahıs: -m, ım, -im. turam (şehirim).

2. şahıs: -ñ, -ıñ, -iñ. turañ.

3. şahıs: -ı, -i, -zı, -zi. turazı.

Çoğul

1. şahıs: -bıs, -bis, -ıbıs, -ibis. turabıs.

2. şahıs: -larıñ, -narıñ, -tarıñ. turalarıñ.

3. şahıs: -ları, -narı, -tarı. turaları.

Burada yedi hâl (-ba, -be ile yapılan şekli vasıta hâli olarak kabul ediyorlar) kabul edilir. Hâl şekillerinde eklerin yalnız iki varyantlı olmasını (hâl eklerinin yuvarlak varyantları yoktur ve yönelme hâlinde kadim g (ga) unsurunun varlığını nazara almazsak), demek mümkün ki, kalanlar Oğuz gurubu dillerinde olduğu gibidir. Meselâ:

1. yalın hâl: Kaya, ağaştar (kaya, ağaçlar).

2. ilgi hâli: kayanıñ, ağaştardıñ.

3. yönelme hâli: kayaga, ağaştarga.

4. yükleme hâli: kayanı, ağaştardı.

5. bulunma hâli: kayada, ağaştarda.

6. ayrılma hâli: kayadañ, ağaştardañ.

7. beraberlik-vasıta hâli: kayaba, ağaştarba.

Şor dilinde sıfatların bir kaç derecesi vardır. Normal, azaltma (aarak veya arık ile yapılır, kızıl arık-=kızılca), üstünlük (kapkara, ulug ulug (ulu ulu), en çakşı) ve mukayese dereceleri (kıstıñ çakşızı-kızın yahşısı) gibi.5

Bu dilde sayılar da Türk dillerinin şark gurubu ile pek çok aynı veya benzer cihetlere maliktir. Burada da üleştirme (uşteñ) ve topluluk sayıları (üşele) gurubu birbirinden farklıdır.

Şor dilinde çok kadim zamir şekilleri hâlâ muhafaza olunur: Ol, siler, ılar, po, tigi, anar, kay, parçın, tooza, tügeze, tekşi gibi.

Bu dilde de olumsuzluk kategorisi -ma, -me, -pa, -pe, -ba, -be ekleriyle meydana gelir.

Şor dilinde fiillerin emir, haber, istek, şart ve gereklilik kipleri vardır. Burada da fiilin çatıları Oğuz gurubunda olduğu gibidir. Sarna- (okumak), sarnaş- (birlikte okumak), tartın, ködürül-(kaldırılmak), kaçır gibi.

Şor dilinde rengârenk zaman biçimleri geniş yayılmıştır. Şöyle ki:

Geçmiş zaman: -tı, dı (keldi, şıktım); -kan, -gan, -çañ, -çeñ (körgen, kelgen).

Gelecek zaman: -r-, -gadık, -alak, -gelek (kelerim, kelgedik, körgelek).

Şimdiki zaman: -çat, -ça, -çe (kelçe, körçe).

Şor dilinde fiillerin çekilmeyen biçimleri içerisinde kadim unsurlar hâlâ muhafaza edilir, korunur.

Sıfat fiiller: -kan, -gan, -çan, -çıtkan, -kalak, -galak, -ar, -ır, -gadık.

Zarf fiiller: -p, -ıp, -çadıp, -a, -e, -ala, -ele, -kançe.

Kadim Türk dillerinin öğeleri defalarca ortaya çıkar: kıjın, mınartın (buradan), aara (ora), ebire vs.

Şor dilinde yardımcı kelime türlerinden aşağıdakileri göstermek mümkündür.

Koşaçlar: üçün, saara, saya, -ba, -pa.

Bu dilde paza bağlacından başka bağlaç kullanılmaz. Bu vazifeyi başka ulamlar yerine getirir.

Edatlar: pa, ma, la, na, en, ok, tagı, çı vs.

Ünlemler: ee, ey, çe.

Bu dilde kipsel sözler ve mimemler (yansıma sözlerin bir çeşidi) hususî olarak incelenmemiştir. Onlar muhtelif yardımcı kelime çeşitlerinin ve zarfların içerisinde tedkik edilir.

Şor dilinde esasen iki diyelek ve birkaç şive vardır. Mrassa (z diyeleği) ve Kondom (y diyeleği).

Bu diyelekler birbirinden fonetik, leksik, kısmen de gramatik cihetten farklılık arzeder.

Mrassa diyeleğinde z-s, Kondom diyeleğinde y üstünlük teşkil eder. Buna ilâve olarak başka bir sıra değişiklikler müşahede edilir: a-ı, o-u, oo, uu vs.

Gramatik yapıda kendisini gösteren farklar daha çok sıfat fiillere (çağan, -çan) ve söz türetici eklere (-çak, -çık) aittir.

Şor edebî dili Mrassa diyeleğine dayanır.6

2. BARABA TÜRKLERİNİN DİLİ7

Baraba Türkleri İrtiş ve Om nehirleri arasındaki Barabin bozkırında yerleşmişlerdir. Barabalar, Novosibirsk vilâyetinin Barabin, Kuybışev, Çanov, Kargat, Şimal ve Kıştov kazalarında yaşar, kendilerini Paraba (barama, yani varama sözüyle ilgili) adlandırırlar. Bu dili toplam 8 bin kişi konuşur.

Baraba dili Tatar, Başkurt, Kazak ve Altay dilleri ve diyelekleri ile pek çok uygun cihetlere maliktir.

Bu dil 1917 inkılâbından evvel de tedkikatçıların dikkatini celbetmiş ve hususî olarak incelenmiştir (V.V. Radlov, N.F. Katanov, W. Bang gibi). Sovyet devrinde bu merak daha da artmış, Barabalar tarihî-filolojik bakımdan incelenmeye başlanmıştır (V.A. Bogoroditski. L.Z. Zalyay, P.T. İvanov, N. İsenbet, L.V. Dmitriyeva vb.).

Bu dilde 8 ünlü, 25 ünsüz vardır. Söz başında esasen sedasız (sert) ünsüzler müşahede olunur. Ek aldığında da sedasız ünsüzler sedalışlaşmaz (yumuşamaz).

Burada ad ve fiillere özgü ulamların ekleri çok varyantlıdır. Baraba Türklerinin gramatik ulamlarında hem Kıpçak, hem de Oğuz-Bulgar öğeleri kendisini gösterir. Meselâ iyelik ulamı şöyledir:

Tekil

1. şahıs: -ım.

2. şahıs: -ın.

3. şahıs: -ı, -i, -sı, -si.

Çoğul

1. şahıs: -ıbıs, -ibis, -ımıs, -imis.

2. şahıs: -ınıs, -igis.

3. şahıs: -ı, -i, -sı, -si.

Hâl ulamı şu eklerle meydana gelir:

1. ilgi hâli: -nın, -dın.

2. yönelme hâli: -nı, -ni, -dı, -di.

3. yükleme hâli: -ga, -ka.

4. bulunma hâli: -da, -de, -ta, -te.

5. ayrılma hâli: -dan, -den, -tan, -ten, -nan, -nen.

Burada zamirler Başkurt, Tatar ve Sibir Türklerinde olduğu gibidir: min, sin, ol, pis, sis, alar (ben, sen, o, biz, siz, onlar).

Fiilin emir kipi Oğuz gurubu ile benzer (-ğil, kil). Zaman ekleri ise Kazak dili ile pek çok ortak cihetlere maliktir (alamın, alabıs, alasıs, alırbıs, aladım, alganbıs, turıbıs gibi).

3. ÇULIM TÜRKLERİNİN DİLİ8

Çulım Türklerinin dili Çulım ırmağı havzasında (Tomsk vilâyeti) yerleşmiş olan Türk halklarından birinin dilidir. Yazısı olmayan bu dil demek mümkün ki, az incelenmiştir (D.G. Messerşmidt, V. V. Radlov, N.F. Katanov, S.Y. Malov, P.T. İvanov, A.P. Dulzon, R.M. Biryukoviç).

Burada iyelik ulamının tekil ekleri Oğuz gurubu dilleri ile ortak yanlara sahiptir:

1. tekil şahıs: -m, -ım, -im, -um, -üm.

2. tekil şahıs: -ng, -ıng, -ing, ung, -üng.

3. tekil şahıs: -zı, -zi, -zü/ -ı, -i, -u, -ü.

Fakat çoğul şahıslarda bir çok farklılıklar kendisini gösterir:

1. çoğul şahıs: -vıs, -vis, -vus, -vüs.

2. çoğul şahıs: -ıngar, -inger.

3. çoğul şahıs: -ı, -i, -u, -ü/-zı, -zi, -zu, -zü.

Çulım Türk (Kuyerik, Küerik) dilinin hal ekleri Karluk ve Kıpçak gurubu dilleriyle pek çok benzer cihetlere maliktir:

1. ilgi hâli: -nıng, -ning, -tıng, -ting, -tung, -tüng, -nung, -nüng.

2. yönelme hâli: -ga, -ge, -ka, -ke.

3. yükleme hâli: -nı, -ni, -nu, -nü, -tı, -ti, -tu, -tü.

4. bulunma hâli: -da, -de, -ta, -te.

5. ayrılma hâli: -dın, -din, -tın -tin.

Bu dildeki zaman şekilleri rengârenktir.

Şimdiki zaman: piledim (biliyorum), turturum (dururum), turuvotim (dururum), pulubulut (biliyorum).

Geçmiş zaman: keldi, ol bolğan (o oldu), parıvğam, poladiğam (oldum), paryatkam, barçang, etkelek.

Gelecek zaman: salarım, alluk, par yadarım vs.9

Çulım Türk dili daha çok Şor ve Hakas dilleriyle benzer cihetlere maliktir. Aslında onu müstakil dil değil, Şor ve Hakas dillerinin diyeleği olarak saymak da mümkündür. Çulım dilini müstakil dil sayanlar dili iki diyeleğe, Aşağı Çulım ve Orta Çulım diyeleğine ayırırlar. N.A. Baskakov ise burada üç diyelek görür: Keçik, Kuyerik (Küerik) ve Halis Çulım diyelekleri. Çulımların Ketlerle (Kotlarla) genetik alâkasından da bahsedilir. Çulım Türk dilinin kendine özgü orijinal alâmetleri de vardır: Sedasız yarı kapantılı i?, sedalı z’ ile birlikte ya, yo, yö, ie diftongları pek yaygındır.10

Lügat terkibinde ziraat, malcılık ve bağcılıkla alâkadar pek çok terimler kullanılır. Ayığ, kundus, porsak, palık, yılan, mörü (kurt) gibi.

DİPNOTLARI

Şor, Baraba ve Çulım Türklerinin dilleri hakkında bilgi veren bu makale, Azerbaycanlı Türkolog Ferhad Zeynalov’un Türkologiyanın Esasları (Bakü 1981) adlı eserinin 318-323. sayfalarından aktarılmıştır. Zeynalov, Şor, Baraba, Çulım, Tuva, Tofa (Karagas), Hakas Türkçelerini Uygur-Oğuz grubuna (age, 297.s.) sokar. Bu Türkler literatürde geniş anlamda Tatar olarak adlandırılır. Ancak Tatar terimi karışıklığa yol açtığı için biz Türk terimini kullandık (YG).

1- N.A. Baskakov, Vvedeniye v izuçeniye tyurskih yazıkov, 334. s.

2- Hakas ve Dağlık Altay bugün özerk birer cumluriyettir (YG).

3- Şorlar, 1989 sayımında 16.572 kişi olarak tespit edilmişlerdir (YG).

4- N.P. Dırenkova. Grammatika Şorskogo yazıka, Moskova-Leningrad, 1941, 318.s.

5- G.F. Babuşkin-G.İ. Donidze, Şorskiy yazık, “Yazıki narodov SSSR”, II, 472.s.

6- N.A. Baskakov, Vvedeniye v izuçeniye tyurskih yazıkov, 335.s.

7- Radloff, 1865’te Barabaların nüfusunu 4.635 kişi olarak tespit etmiş ve hepsinin Müslüman olduğunu kaydetmiştir (Wilhelm Radloff, Sibiryadan, çev. Ahmet Temir, 1.c., MEB y., İstanbul 1994, 232 ve 236. s.) Ruslar Barabin der (YG).

8- Radloff, Çulım Türklerinin Baraba, İrtiş Türkleri ve Teleütlerin karışımından oluştuğunu ileri sürer (Wilhelm Radloff, Sibiryadan, çev. Ahmet Temir, 1. c., MEB y., İstanbul 1994, 171 ve 199. s.) (YG).

9- A.P. Dul’zon, Çulımsko-Tyurkskiy yazık, “Yazıki narodov SSSR”, II, 452.s.

10- N.A. Baskokov, Vvedeniye v izuçeniye tyurskih yazıkov.

 

Orkun'dan Seçmeler

- Reklam -