AKI (Ahi) kültürü araştırmaları tarafından yayınlanan kitapta hemen hemen bütün dünyada, başta yolsuzluk olmak üzere her türlü usulsüzlük, siyasî idarî kirlenme, rüşvet, adam kayırma gibi sorunlara karşı vatandaşların haklarını koruyan, keyfîlikle mücadele eden, Ombudsmanlık (Kamu Denetçiliği) kurumunun Türk kültürünün içinde yetişen Ahi teşkilâtından esinlenerek oluştuğunu göstermek amacıyla yapılmış bir çalışmadır.
Ombudsmanlık’ın Osmanlı’nın kurumlarından örnek alındığını söyleyen Fransa ve Avusturya ombudsmanları konuya açıklık kazandırmışlardır. Yalnız Osmanlı’daki hangi kurumdan örnek alındığı konusunda henüz ciddî bir araştırma bulunmamaktadır. Bu konuda gösterilen örnekler üzerinde tam bir mutabakat sağlanamamaktadır. Muhtesip mi, kadı mı, kazasker mi (kadıasker), yoksa kethüda mı?
Örnek olarak gösterilen kurumlar ile ombudsmanlık kurumunun özellikleri karşılaştırılarak durum açıklığa kavuşturulmak istenmiştir. Öte yandan da bu konuda araştırma yapılarak örnek alınan kurum saptanmak istenmiş ve bu konuda eksik kalan bilgi boşluğunu doldurmak amaçlanmıştır.
Ahiliğin bir sivil toplum yapısı olduğu göz ardı edilmeyecektir. Ahiliğin niteliği Türk toplum temel yapısına dayanmasıdır. Araştırmacılar, Ahiliğin içerisinde yeşerdiği Oğuzların sosyal niteliklerinden birisinin “sınıfsız, kaynaşmış ve demokratik” bir toplum yapısına sahip olduklarını göstermektedir. Oğuzların “kengeç” ya da “ternek” (dernek) adını verdikleri bir mecliste alınan kararlara Oğuz halkından sıradan bir vatandaşın itiraz edebilme ve kararı bozdurabilme hakkı vardır. Ahilik kurumunun gelişimi ve toplum içindeki bir çok huzursuzluğu devletin herhangi bir kurumu olmadan bir sivil toplum yapısıyla çözebilmesi bu demokratik yapı içerisinde oluşmasına bağlamak gerekmektedir.
Kamu hekimliği ve kamu denetçiliği olarak da tanımlayabileceğimiz ombudsmanlık kurumu, idarenin yargı dışı denetimini sağlayan bir kurum olarak gelişmiş ülkelerde toplum hayatına girmiş bulunmaktadır. Bu kurum son zamanlarda Türkiye’nin de günde ine girmiş bulunmaktadır.
İlk olarak İsveç Kralı XII. (Demirbaş) Şarl’in ülkesinde süren yolsuzlukların, suistimallerin önlenmesinde örnek aldığı, Osmanlı’daki Ahilik Kurumunun ve yönetim ilişkilerini, Osmanlı ülkesinde bulunduğu sırada inceleme fırsatı bulmuş ve ülkesine döndüğünde buradan esinlenerek kurduğu Ombudsmanlık sistemi sayesinde, yolsuzlukların azaldığı ve sivil toplum yapısının güçlendiği görülmüştür. İsveç’teki bu uygulama zamanla tüm dünyaya yayılmıştır.
Ombudsmanlık, bugün; İngiltere, Fransa, Norveç, Almanya, Tanzanya, Zambiya, K. İrlanda, Kanada, ABD, İtalya, Avusturya, Hollanda, Danimarka, Romanya, Macaristan, İspanya, Pakistan, Rusya, Lâtin Amerika, Arjantin, Çin, Tayvan, Japonya, Kore, Malezya gibi ülkelerde uygulanmaktadır. Ülkelere göre uygulamada, seçim sisteminde ve görev sürelerinde farklılıklar olsa da temelde aynı merkezden beslenmektedirler.
Ombudsmanlık kısa ifadeyle; yolsuzluk, rüşvet, adam kayırma gibi toplum yapısında huzursuzluk yaratan olayları engellemek, bürokrasinin karmaşıklığına girmeden, yürütme ve yargı dışında oluşan bağımsız bir denetleme kurumudur. Amaç halkın şikâyetlerini bürokrasi engeline takılmadan dile getirmelerini sağlamaktır. Bağımsız bir kurum olduğu için yürütme ve yargıdaki aksaklıklara da değinmekte, çözüm önerileri sunmaktadır. Yargının üzerindeki yükü hafifletmekte, halkın başvurularını değerlendirip sorunların çözümüne çalışmaktadır. Bu sayede halkın doğrudan başvurabileceği bir kurum görüntüsündedir. Bu da halkla devletin arasındaki kopukluğun giderilmesini sağlamaktadır. Gizli belge ve bilgilere ulaşabildiği için etkili ve kesin sonuçlara da ulaşabilmektedir. Baş Ombudsmanın seçiminde güvenilir ve dürüst olması, halkın güvenini kazanmış olması, işinde başarılı bir geçmişi olması ve herhangi bir siyasî partiye üye olmaması koşulu aranmaktadır. Seçim sistemi ve görev süresi ülkelere göre değişmektedir.
Kitabımızın konusu olan ombudsmanlığın Osmanlı’da hangi kurumdan etkilendiği konusunda mevzu kurumlara tek tek bakmak faydalı olacaktır:
Muhtesiplik kurumu; Arap menşeli olan bu kurum Arabistan yarımadasında doğmuştur. Muhtesip, devletin görevlendirdiği bir memurdur ve devlet çıkarlarını korumakla görevlidir. Kadı hâkimlik ve muhtesip vergi toplama işini yürütmektedir. Bu yüzden halkın vekili olamaz.
Şeyhülislâm; Bu kurumun yargı ve idareyi gözetim altında tutmak gibi bir işlevi bulunduğu, ayrıca İslâm ülkelerinde öteden beri halkın yönetime karşı şikâyetlerini değerlendiren bir kurum görüntüsündedir. Şeyhülislâm devletin faaliyetlerinin İslâma uygunluğunu araştırmaktadır. Ombudsman ise devlete bağlı bir merci değildir. Ondan bağımsız bir kurumdur.
Divan-ı Humayun, kadı, kadıaskere benzetilmesi ise, sayılan bu kurumların hiçbirisinin demokratik bir usulle seçilip bağımsız, tarafsız, yetkili bir kurum olan ombudsmanlığa benzememektedir.
Ahi modeline değinecek olursak, Ahi Evren’in kurduğu teşkilât Osmanlı Devleti’nin ilk devirlerinden itibaren 19. yüzyılın ilk yarısına kadar devam eder. 17. yüzyıldan sonra loncaların ortaya çıkmasıyla değişikliğe uğramıştır. Bir üst teşkilât olarak esnafla ilişkileri düzenlemektedir. Her esnaf birliğinin büyük bir sancağı, bir sancak birliği bulunurdu. Ayrıca çarşılarına birlik üyeleri ve halkın yararlanabileceği yardım tesisleri kurarlardı. Esnaf birliğinin seçtiği mütevelli yapılan tüm işlemlerin düzenlenmesinden sorumlu idi. Esnaf birliğinde çıkan bütün anlaşmazlıkları çözmek onun sorumluluğundadır. Seçilecek başkanın nitelikleri olması gerekmektedir. Seçilecek adayın halk arasında saygı duyulan, güvenilen, dürüst bir insan olması gerekmektedir. Seçim demokratik usüllere göre yapılmaktadır.
Ahi Baba halkın sorunlarını da dinlemekte, bu sorunlara çözüm yolları bulmaktadır. Sorunun çözümü kısa zamanda sağlanamazsa şikâyet konusu Padişaha kadar bile iletilmekte ve konunun düzeltilmesi istenmektedir. Ahi teşkilâtı bir sivil toplum örgütü vasfıyla halkla devlet arasındaki kopukluğu giderme ve sorunların çözümünün kolaylaşmasını sağlamaktadır. Ve bu da toplumdaki barışın gelişmesini sağlamıştır.
Sonuç olarak kitapta Ahi Baba ve Ombudsmanın görevleri tablo şeklinde karşılaştırılarak benzerlikler ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır. İki kurum da incelendiği zaman benzerlikler açıkça görülmektedir. Bugün bütün dünyada yaygın olarak kullanılan ombudsmanlık kurumunun bizim kültürümüzün içinden çıktığını gösteren bir belge niteliğinde olan bu kitap kendi kültürümüzün eseri olan bu kurumun neden hâlâ Türkiye’de uygulanmadığını sorgulamaktadır. Ahi teşkilâtı yapısı yıllarca önce batı tarafından incelenerek kendi toplumlarında uygulanmıştır ama, biz bu kurumu unutmuş bulunmaktayız. Bugün toplumumuz içinde olan yolsuzluk, adam kayırma, rüşvet gibi yaraların çözüme kavuşması için bu kuruma ihtiyaç vardır. Bürokrasinin karmaşık yapısı içinde halkla devlet arasında kopukluk oluşmuştur, yargıda biriken milyonlarca dâva yargıyı işlemez hâle getirmiştir. Bu da halkın hukuka ve devlete duyduğu güveni azaltmaktadır. Bu sorunların çözümü için kurulan; Serbest Piyasa Kurulu, Rekabet Kurumu, Radyo Televizyon Üst Kurulu gibi kuruluşlar sorunun çözümünde yetersiz kalmaktadır. Bunun için ülkemizde de bağımsız olarak teşkilâtlanacak, yürütme ve yargı dışındaki bir kuruma ihtiyaç vardır. Bunu da pek uzakta aramamak gerekmektedir. Kendi tarihimiz içinde küçük bir gezinti yapmak sorunun çözümü için yeterli olacaktır.
Türk milletinin bir mensubu olarak bizi en çok yaralayan ve üzen konuysa, kitabı okurken kendi kültürümüzün eşsiz bir kurumu olan Ahi teşkilâtının değerinin bütün dünyada kabul edilip bize Avrupa Birliği’ne girmek için şart olarak öne sürülmesi olmuştur. Kendi değerlerimizi sahiplenmek için artık Avrupa devletlerinden zorlama görmek durumundayız. Bizden görerek aldıkları bu kurumu, biz bugün onlardan tavsiye olarak almak gibi bir durumla karşı karşıyayız. Bu yüzden kitaba isim olan Ombudsman Aranıyor ismi büyük bir anlam ifade etmektedir.
Kendimizi dışarıda aramaya gerek yok. Kendi değerlerimizi görebilmek için Avrupa devletlerinin yol göstermesine hiç ihtiyacımız yok.
