Ana Sayfa 1998-2012 Nazara ve üzerlik otuna dair

Nazara ve üzerlik otuna dair

BU makalede eski bir Türk inancı olan nazar konusu ele alınacaktır. Türklerde hâlen nazara inanç vardır. İnsanlar bebeğe, sağılan hayvana, yeni eve ve diğer iyi olan şeylere nazar değebileceğine inanırlar. Başka bir deyişle bazı kişilerin bed nazar olduklarına inanılır. Bu tür insanların nazarından korunmak amacıyla insanlar çeşitli yollara başvuruyorlar. Bunlardan bir tanesi üzerlik diye isimlendirdiğimiz otun yakılmasıdır. İnsanlar eskiden ve hattâ şimdi bile bebek hastalandığında üzerlik otunu mangalda yakıp dumanını ona koklatıyorlar. Kötü nazara karşı yeni evin, güzel meyve bağının ve bostanın görünen tarafına üzerlik asıyorlar.

- Reklam -

Nazara karşı üzerlik bitkisiyle ilgili ilk kez XI.yüzyılda yaşamış olan Azerbaycan şairi Katran Tebrizî şöyle yazmıştır: “Benim kalbim bir üzerlik tumudur (çekirdeğidir), onun yeri ise zindandır.”(1)

Daha sonra ise bu bitki ile ilgili XII. Yüzyıl şairi Efzelettin Hakanî ve Nizamî-i Gencevî yazmışlardır.

Hakanî, şiirlerinden birinde “Gözlerden üzerlik ederek hemin, önünde yakalım ki, göz deymesin”(2) olarak belirtmiştir.

Başka bir şiirinde ise şair şöyle yazmıştır: “Hüsnüne göz deymemek için biz oda, ger üzerlik yok, dökelim gözden bebek.”(3) Yukarıda vurguladığımız gibi halk arasında bebeğe, verimli bahçeye vs. bakarak onlara nazarı deyen kişiler vardır. Şair bu yüzden üzerlik yakmamak için nazar değmiş bebeğin göz bebeğinin çıkarılmasını belirtmiştir.

Şairin diğer bir eserinde “üzerlik oldu yanan odlu derdine” mısraı vardır.(4) Bu mısrada üzerlik yakarak dumanının nazar değmiş olana tutulması geleneği anlatılmıştır.

Hakanî, bir diğer şiirinde “koy pis göz deymesin oğluna”(5) sözlerini yazmıştır r. Bu mısradan boylu poslu erkek çocuğuna bile nazar değebileceği anlaşılmaktadır.

- Reklam -

Şimdiye kadar etnografyada nazara olan inancın kökeni açıklanmamıştır. Bu inançla ilgili araştırma yapan Rus etnografı S.A.Tokarev’e göre nazar değme “meftun olma”(6)dır, yani çok hoşlanmadır.

Ama ilk defa olarak nazar değmenin açıklamasını Nizamî-i Gencevî yapmıştır. Şair “göze her ne hoş gelirse ona nazar değip zarar gelebilir”(7) demiştir. Nizami şiirlerinden birisinde “ateşte yakmaya üzerlik getir”(8) mısraını kullanmıştır. Şairin “Leyla ve Mecnun” eserinde sadece bebeğe değil, aynı zamanda güzel bir kıza da nazar değebileceği anlaşılmaktadır. “ Güzel üzerlikle beslenip gelir”(9)

Ailede tek erkek çocuğa da nazar değebiliyor. “ Bana anam verdi bu hazineyi, üzerlik üstünde mert doğurdu beni”(10) mısraları bununla ilgilidir.

Azerbaycan’da çocuk rahatsızlandığında ona üzerlik otunun dumanının koklatılması geleneği ile ilgili ortaçağ kaynaklarında bilgiler vardır.

XIX yüzyılın başlarında Azerbaycan’da bulunmuş Rus memuru N. Dubrovin genç, evlenmemiş bayanların bir yere toplanarak yakılmış üzerliğin dumanını koklamaları merasimini tasvir etmiştir. Dubrovin şöyle yazmıştır: “Mangalda bir deste üzerliğin kırk tohumu yakılıyor, sonra bir grup kız mangalın etrafında dairevî sıralanarak, gülerek, şarkı söyleyerek, eteklerini sallayarak dumanı kokluyorlar.”(11)

- Reklam -

Nazara olan inanç Türk kökenlidir. Nazara karşı üzerlik otunun yakılması olayı Kaşgarlı Mahmut’un eserinde de (X. yy) belirtilmiştir.(12)

Katran Tebrizî’den başlayarak Azerbaycan şairlerinin eserlerinde kullanılan üzerlik kelimesinin özü Türkçe’dir. Kelime eski Türkçe “öz” Azerbaycan’da (üz) karşılaşmak, üstün olmak, yenmek(13) ve bu kelimeden ortaya çıkmış olan “özer”, “üzer”, “mahveder”, “kenar eder”(14) sözlerinden ve –lık ekinden oluşuyor. Bu yüzden Nizamî-i Gencevî “İskendername” adlı eserinde üzerlikle ilgili “geri götürüyor, def ediyor gelen belâyı”(15) sözlerini yazmıştır.

Üzerlik bitkisi Orta Asya’da Tacik ve Özbeklerde de vardır.

Üzerlik bitkisinin ismi Avesta’da da geçer ve “spenta” yani kutsal olarak belirtilmiştir. Bu yüzden Özbekler üzerlik otuna “ispand” diyorlar. Bu da Avesta’daki spentanın tahrif edilmiş şeklidir. Altay’da, Kazakistan’da ve Sibirya’da yaşayan Türk halklarında üzerlik yakma geleneği yoktur. Çünkü bu bölgelerde bitkinin kendisi yetişmez. Ama onlar da kötü nazara karşı arça (ardıç) ağacının dalının dumanını kullanırlar.(16)

Azerbaycan’da yapılan arkeolojik kazılarda mezarlarda üzerliğin taşlaşmış tohumları bulunmuştur. Örneğin: Mil düzünde Milâttan Önce V. yüzyıla ait bir kurgandan 1953 yılında saksı kapta üzerlik tohumları bulunmuştur.(17)

Şu an bile nazara olan inancın devam ettiğini söylemiştik. Öyle görülüyor ki, daha da uzun müddet devam edecek.

KAYNAKLAR

1. Katran Tebrizî, Seçilmiş Eserleri, Bakü 1958, s. 205

2. Hakanî, Seçilmiş Eserleri, Bakü, 1956, s. 256

3. Hakanî, Seçilmiş Eserleri, Bakü, 1987, s. 376

4. Azerbaycan Halk Edebiyatı Kütüphanesi, 20 cilt, 2. cilt, s. 157

5. Tokarev S. A., Suşnost i proishojdeniye magii, Trudı İnstituta Etnografii AH SSSR, tom XXIX, Moskva 1968, s. 318

6. Nizamî-i Gencevî, Yedi Güzel, Bakü 1983, s. 105

7. Nizamî-i Gencevî, Leyla ve Mecnun, Bakü 1983, s. 33

8. Dubrovin N. F., İstoriya voynı i viodıçestva Russkix na Kafkaze, tom 1 kniga 2, s. PB. 1871

9. Drevnetyurkskiy Slovar, Leningrad 1969, s. 630

10. Traditsionnıye mirovozreniya tyurkov yujnoy Sibiri, Novosoborsk, 1989

11. Etimologiçeskiy Slovar Tyurkskix yazıkov, tom 1 Moskva 1984 s. 425

12. Nizamî Gencevî, İskendername, Bakü 1984, s. 47

13. Etimologiçeskiy Slovar Tyurkskix yazıkov, tom 1 Moskva 1984, s. 622

14. İsmizade O. Ş., Lekarstvennıye Pasteniya v Narodnoy Meditsine v Derevnyax Arxeologıçeskix Naxodkax, “Dokladı Akademii Nauk Azerbaydjana” 1959, n-7, s. 617

DİPNOTLARI

(1) Katran Tebrizî, Seçilmiş Eserleri, Bakü 1958, s.205

(2) Hakanî, Seçilmiş Eserleri, Bakü, 1956 s. 256

(3) Hakanî, Seçilmiş Eserleri, Bakü, 1987,s.376

(4) Azerbaycan Halk Edebiyatı Kütüphanesi, 20 cilt, 2. cilt s.157

(5) yine aynı yerde s.143

(6) Tokarev S.A., Suşnost i proishojdeniye magii, Trudı İnstituta Etnografii AH SSSR tom XXIX, Moskva 1968. s.318

(7) Nizamî-i Gencevî, Yedi Güzel, Bakü 1983, s. 105

(8) aynı eser s. 348

(9) Nizamî-i Gencevî, Leyla Ve Mecnun, Bakü 1983, s. 33

(10) aynı eser s. 33

(11) Dubrovin N.F.,İstoriya voynı i viodıçestva Russkix na Kafkaze, tom1 kniga 2, s. PB. 1871

(12) Drevnetyurkskiy Slovar, Leningrad 1969, s. 630

(13) Traditsionnıye mirovozreniya tyurkov yujnoy Sibiri, Novosoborsk, 1989

(14) Etimologiçeskiy Slovar Tyurkskix yazıkov, tom 1 Moskva 1984, s. 425

(15) Nizamî-i Gencevî, İskendername, Bakü 1984, s. 47

(16) Etimologiçeskiy Slovar Tyurkskix yazıkov, tom 1 Moskva 1984, s. 622

(17) İsmizade O.Ş. Lekarstvennıye Pasteniya v Narodnoy Meditsine v Derevnyax Arxeologıçeskix Naxodkax, “Dokladı Akademii Nauk Azerbaydjana” 1959, n-7, s. 617
 

Orkun'dan Seçmeler

- Reklam -