Türk siyâsî târihinin fecrinde, adı bilinen ilk hükümdâr; Türk milletinin “Oğuz Kağan”lık makâmına lâyık gördüğü Mete Hân’ın babası ve Çin Seddi’nin inşâ fikrine mesned teşkîl eden büyük korkunun birinci kaynağı, Teoman Yabgu adında otağ kuran sıfat ve fiillerdir.
Teoman Yabgu, bizim adı bilinen ilk hükümdârımızdır. Fakat, onu bir devlet kurucusu makâmında göremiyoruz. Hâlbuki, ilk hükümdarlar, genellikle kurucu olma vasfına da sâhiptirler. O zaman, ortada halledilmesi gereken başka târihî mes’eleler vardır. Teoman Yabgu, kurulmuş hâldeki bir devletin, Büyük Hun İmparatorluğu’nun hâkânıdır. Öyleyse, Teoman’ın babası da , büyükbabası da hükümdâr olmalıdır. Lâkin, biz onlarn isimlerin dahî bilmiyoruz. Oğlu Mete Hân olmasaydı, belki Teoman hakkındaki birkaç bilgi kırıntısına da ulaşamayacaktık.
Târihe yön vermek, bizâtihi târihin içinde olmak ile, târih yazmak birbirinden çok uzak mevkîlerde bulunuyorlar. Nitekim, Orta Asya târihinin tamâmında başrol oyunculuğu yapmış Türk milleti, o coğrafyadaki kadîm devirlere âit geçmişini, başta Çin olmak üzere, komşu kavimlerin kayıtlarından öğreniyor. Bilinen ilk yazılı eserlerimiz olan Orhun Âbideleri‘nin dikiliş ve yazılışı ile Teoman Yabgu’nun yaşadığı dönem arasında yaklaşık 900 yıl var. Bu dokuz asrı, başkalarından okuyarak anlamak gibi bir tuhaf vaziyetteyiz.
Bütün bu eksi hâllere rağmen, ortaya çıkan hayli parlak bir Teoman portresi var. Çok iri harflerle yazılması gereken, korkusuz bir kahramanla karşı karşıyayız. Yıldırım Bâyezîd’i, cesâret mâdeni bakımından Teoman Yabgu’ya benzetmek yanlış olmaz. Velîahd Şehzâde Mete aleyhine gelişen icraatı, şeklen olmasa da, öz bakımından Kaanûnî Sultan Süleyman’ın Şehzâde Mustafa’ya tutumunu andırır. Mete’nin karşı harekâtı ise, pek tanıdık sahnelerle Yavuz Sultan Selîm’in tahta çıkışına selâm gönderir.
Teoman veyâ Tuman Yabgu, Türk boylarının ilk toplayıcısı, derleyicisi olmak gibi bir mazhariyetin de sâhibidir. Dolayısıya o, Kutlug Kağan’dan önceki İlteriş’imizdir. Teoman, daha pek çok şey demektir ama; Çin Seddi denilen o uzunun uzunu, yükseğin yükseği, genişin genişi duvarı yaptıran korkuyu, Çin Diyârı’na yollayan yiğit olması, onun ebedîliğine kâfi geliyor.
M. Ö. 220-209 yılları arasında hükümdârlık yapan Teoman Yabgu, bugün Çin zulmü altında inleyen Doğu Türkistan’daki soydaşlarımız dâhil, cümle Türk illerinin hâkânı (Tanhusu)’dır. Onun adını her Türk çocuğunun bilmesi ve zihnine nakşetmesi lâzımdır. Târih nehrimizin çıkış yerinde, Teoman Yabgu’nun otağı kuruludur..
