Ana Sayfa 1998-2012 Gagauz Türkleri

Gagauz Türkleri

GİRİŞ: Gagauz Türkleri, Türk dünyasının Batı ucunda Doğu Avrupa’da yaşayan Ortodoks Hristiyanlığa bağlı bir Türk topluluğudur. Gagauz yeri, yoğun olarak Moldovya’nın güneyinde yaşayan Gagauzların oturduğu bölgedir. Doğusunda Ukrayna, batısında Romanya bulunmaktadır. Gaguzlar Sovyetler Birliği’nin dağılması sırasında Moldovya’nın Romanya ile birleşme çabalarına karşı bir tutum alarak 19 Ağustos 1990 tarihinde bağımsızlıklarını ilân etmişlerdir. Sonraki yıllarda Moldovya’nın Romanya ile birleşemeyeceğine dair verilen anayasa ve yasal garantiler sonucu Gagauz sorunu Moldovya Parlâmentosu tarafından 23 Aralık 1994 tarihinde kabul edilen ve 14 Ocak 1995’te yürürlüğe giren Gagauz yerinin özel hukukî statüsü yasasının kabul edilmesi ile çözüme kavuşturulmuştur. Kabul edilen yasada Gagauzların bir etnik azınlık değil, halk olduğu kabul edilmiştir. 5 Mart 1995’te yapılan bir referandumla Moldovya’nın güneyindeki 30 yerleşim yeri Gagauz yerine dahil edilmiştir. 28 Mayıs 1995 tarihinde yapılan referandum sonucunda Komrat kenti Gagauz yerinin başkenti olarak belirlenmiştir. Gagauz yeri üç dolaydan (kentten) oluşmaktadır. 1- Komrat, 2- Çadır-Lunga, 3- Volkaneşt. Gagauz yerinin 3 şehir, 29 köy yerleşmesi bulunmaktadır. Gagauz özerk bölgesinin toplam yüzölçümü 1800 kilometrekaredir. Moldovya toplam yüzölçümünün % 5.3’ünü teşkil etmesine karşılık toplam nüfusun % 3.7’sini oluşturmaktadır. Gagauz adının gök-uz’dan geldiği ileri sürülmektedir. Gagauz adı resmî kayıtlarda ilk olarak 1817 tarihli Rus nüfus sayımındaki belgelerde geçmektedir. Yukarıda açıkladığımız kısma ek olarak, Gagauz, Gagavuz, Gagoğuz şekilleri de yazılan bu etnik adın kaynağı konusunda birbirinden çok farklı görüşler öne sürülmüştür. Radloff’un öne sürdüğü uzlardan bir kabile adı olan Ga veya Gaga sözünün Oğuz veya Uz adına getirilmesiyle türediği iddiası Mladevov’un daha sonra Türkiye’de de ilgi gören Gök-uz, Göz-Oğuz teorisi, Manof”un sınır bekçisi anlamına gelen, kılavuz kelimesinin Gagauz’a dönüştüğü görüşü, Paul Wittek’in Selçuklu hükümdarı II. İzzettin Keykâvus’un adıyla Gagauz adı arasında ilgi kuran yaklaşımı ve Diyonis Tanasolu’nun hak oğuz kelimesinin fonetik değişmeyle Gagauz şekline girdiği yolundaki düşünceleri bu görüşlerden bazılarıdır. Gagauz adını açıklamak için öne sürülen bu düşünceler Gagauz Türklerinin tarihî ve kültürel kökleri ile ilgili görüşleri de açıkça ortaya koymaktadır. Buna göre Gagauz Türkleri 4. yüzyıldan 18. yüzyıla kadar sürekli batıya akan Türk boylarının ilk büyük dalgasını teşkil eden Peçenek, Uz ve Kıpçak Türklerinden Bizans ve Rus etkileri ile Hristiyanlaşanların meydana getirdiği ilk Hristiyan Türk kitlesiyle Keykâvus ve Sarı Saltuk’un yanında Balkanlara geçen ve değişik sebeplerle Hristiyanlaşan Türklerin kaynaşması ve nihayet Osmanlı döneminde Anadolu’daki bazı Hristiyan Türklerin Balkanlara geçmesi ve buradaki diğer Hristiyan Türklere katılmasıyla meydana gelen bir Türk topluluğudur. Gagauz Türkleri Hristiyan olmalarına rağmen yakın çevrelerinde bulunan diğer Hristiyan millet ve devletlerin kültürel, siyasî ve sosyal baskılarına karşı direnmeyi başarmışlar, Türk dilini ve kültürünü bütün güzellik ve zenginlikleri ile günümüze kadar taşımışlardır.

- Reklam -

COĞRAFYA: Gagauz Türk topluluğunun Moldovya Cumhuriyeti’nin 21 Mart 1995 tarih ve 406-13 sayılı hükûmet kararına göre ülkenin güneyinde Gagauz bölgesi oluşturulmuştur. Başkent Komrat yaklaşık 35000 nüfuslu bir yerleşme merkezidir. Köy yerleşmelerinden Beş elma 5000 nüfuslu bir kasaba görünümündedir.

NÜFUS: Gagauz Türklerinin 1989 nüfus sayımına göre 197.164 kişi olarak sayılan Gaguzların % 77.5’i (152.752) Gagauz özerk yerinde Komrat, Çadırlunga, Bulganetse gibi şehir ve bölgelerde yoğun şekilde bulunmaktadırlar. Bunun dışında ise Bulgaristan’da özellikle Dobruca bölgesinde Gagauz Türkü mevcuttur. Romanya da ise 5000 civarında Gagauz Türkü bulunduğu tahmin edilmektedir.

EĞİTİM: Gagauz Türkçesi, yaşayan Türk diyalektlerinden biridir. Gagauz Türkçesi bir taraftan Osmanlıca diğer taraftan Karaimce ile benzerlikler göstermektedir. Gagauz yerinde resmî dil olarak Gagauzca, Moldovyaca ve Rusça kabul edilmektedir. Eğitim bu dillerin yanı sıra Türkçe ve İngilizce dilleriyle de yapılmaktadır. Hamdullah Suphi TANRIÖVER, Bükreş Büyükelçiliği zamanında (1935-1944) Romanya’nın Gagauz köylerindeki ilkokullarda ilk defa Dobruca’da bulunan Mecidiye Medresesinden mezun olan öğretmenler tarafından Türkçe dersler verilmeye başlanmış, aynı zamanda Gagauz gençlerinden bir kısmı Türkiye’ye getirilerek çeşitli okullara alınmışlar, bunlardan bir kısmı ülkelerine dönmüş bir kısmı ise Türkiye’de kalmıştır. 1957 yılına kadar Gagauz Türklerinin kendilerine ait bir alfabeleri olmamıştır. Daha sonra Kiril harfli Gagauz alfabesini meydana getirmişlerdir. 1957 yılından günümüze kadar Gagauz Türkçesi ile çeşitli edebî eser yayınlanmıştır. Bunların büyük kısmı şiir kitapları, bir kısmı ise hikâye ve roman eserleridir. Gagauz Türkçesi yüzyıllar boyunca bir konuşma dili olarak kalmıştır. Bugün Moldovya’da Gagauz yerinde yaşayan Gagauzların konuştuğu Türkçenin iki ağzı vardır; Merkez ağzı ve Güney ağzı. Gagauz Türkçesini kullanarak eser veren birçok yazar ve şair mevcuttur. Halkın da maddî katkılarıyla Komrat Devlet Üniversitesi 1991 yılında kurulmuştur. Eğitim Gagauz dilinde yapılmakta, ayrıca bir de kültür evi bulunmaktadır. Gagauz yerinde 1997 yılı itibariyle 27 kültür evi, köyler dahil olmak üzere 60 kütüphane, yaklaşık 721.000 kitap bulunmaktadır. Gagauz yerinde Gagauz Sesi ve Ana Sözü gazeteleri ile Sabaa Yıldızı (Güneşçik) dergisi yayınlanmaktadır. Komrat’ta Atatürk Kütüphanesi bulunmakta, bazı Gagauz öğrencilere ülkemiz tarafından burs verilmektedir. Gagauz Türk toplumunun kültürü orijinal bir durum arz etmektedir.

EKONOMİ: Bugün Gaguzların temel ekonomisini tarım oluşturmaktadır. Toplam 170.173 hektar arazinin 22.388 hektarı tamamen üzüm bağlarına ayrılmıştır. Ülke tarım ürünlerinde bağcılığın ön plânda olması şarapçılığın gelişmesine yol açmıştır. Gagauz yerinde pazar ekonomisine geçiş çabaları devam etmektedir. Özelleştirme yapılmakta, sanayi yeniden yapılandırılmaya çalışılmaktadır. Ayrıca, tahıl, meyve, sebze ve tütün yetiştirilmektedir. Hayvancılık ise aile ölçeğinde yapılmaktadır. Tahıl ürünlerini işleyen sanayi tesisleri kurulmuştur. Şarap fabrikaları, tahıl işleme tesisleri, sigara fabrikası ile süt ve ürünleri işleme tesisleri de ekonomide önemli yer tutmaktadır. Öte yandan yapılan araştırmalar sonucunda Gagauz toprakları içinde yaklaşık 5.3 milyon ton petrol, 16 milyar metreküp doğalgaz rezervinin olduğu tespit edilmiştir. Ulaşım kara ve demiryoluyla yapılmaktadır.

SONUÇ: Tarihsel süreçte Bizans, Selçuklu, Osmanlı, Bulgar, Romen ve Rus egemenliğinde kalarak dil, din ve kültür boyutu ile farklılıklar gösteren Gagauzların büyük çoğunluğu bugün Moldovya anayasasına eklenen bir madde ile ve yapılan referandumlarla sağlanan özel hukukî statü ile Gagauz Yeri Özerk Cumhuriyeti adı altında varlıklarını sürdürmektedirler. Günümüzde Gagauz Türklerinin ekseriyeti Hristiyandır. Gelenek ve görenekleri ise bazı farklılıklar gösterse de ekseriyetle Türk kültürü temeli üzerinde gelişme göstermişlerdir. Haklarında ileri sürülen birçok şeye rağmen Gagauzların Türk soylu olduklarını gösteren birçok faktör vardır. Önemli olan Türk aydınlarının bu az bilinen ve az tanınan Türk topluluklarını araştırması, kültürlerini yayın yoluyla yayması, Türklüğü ve Türk dünyasını aydınlatmasıdır. Çünkü Türk akraba ve toplulukları zor da olsa gelenek, görenek, örf ve âdetleri kısmen değişikliğe uğrasa da bunları tarihten alarak günümüze taşımışlardır. Dikkat edilirse Orta Asya, Kafkaslar ve Anadolu’daki maniler, bilmeceler ve atasözleri önemli benzerlikler arz etmektedir. Gagauz Türkçesi Anadolu Türkçesine en yakın olandır. Oğuz lehçesinin bir koludur. Gagauz yeri, Moldovya’nın güney doğusunda yer alan özerk bölgedir. Üzerinde yaşadığımız coğrafyada çeşitli isimler adı altında Türk akraba ve toplulukları yaşamaktadır. Bizler de bu akraba topluluklardan Gagauz Türk topluluğunu tanıtmaya çalıştık. İleride diğer Türk akraba ve topluluklarını da tanıtmaya çalışacağız.

DİPNOTLARI

- Reklam -

(1) N. DEVLET, Çağdaş Türk Dünyası, İstanbul 1989.

(2) N. DEVLET, Doğuşundan günümüze büyük İslâm tarihi ek cilt, İstanbul 1993.

(3) N. ÖZKAN, Türk dünyası el kitabı, cilt 4, Ankara 1998.

(4) R. ÖZEY, Türk Dünyası 1997, İstanbul.

(5) E. MÜTERCİMLER, Türkiye-Türk Cumhuriyetleri İlişkileri Modeli, İstanbul 1993.

- Reklam -

(6) H. LEYLAK, Orta Asya ve Kafkaslarda Türklerin demografik yapısı, (20. yy.), Ankara 2000.

(7) T. CAN, Orkun dergisi, sayı: 49, Mart 2002.

(8) A. CAFEROĞLU, Türk kavimleri, İstanbul 1983.

(9) Y. DÖNMEZ, Türk Dünyasının Beşerî ve İktisadî coğrafyası, İstanbul 1987.

(10) H. GÜNGÖR, Yeni Türkiye Türk Dünyası özel sayı: 16, 1997.

(11) P. ÇINAR, Yeni Türkiye Türk Dünyası özel sayısı: 16, 1997.

(12) O. BALKANLI, Yeni Türkiye Türk Dünyası özel sayı: 16, 1997

(13) T. CAN, Orkun dergisi, sayı: 47, Ocak 2002.

(14) Sovyetler Birliği sonrası bağımsız Türk cumhuriyetleri ve analizi TOBB, İstanbul 1992.

(15) Gagauz halk kültürü, Kültür Bakanlığı Y., Ankara 1999.

(16) Anayurttan Atayurda Türk Dünyası, yıl: 3, cilt: 2, sayı: 7, 1995.

(17) Anayurttan Atayurda Türk Dünyası, yıl: 5, cilt: 4, sayı: 13, 1997.

(18) K. KARPAT, Gagauzlar, İslâm Ansiklopedisi, T.D.V.Y., cilt 13, İstanbul 1996.

 

Orkun'dan Seçmeler

- Reklam -