Vusunlarla ilgili türeyiş efsanesinde, hükümdar babası öldürüldükten sonra çöle atılan Kun-mo’nun, bir dişi kurt tarafından emzirilmek suretiyle ölümden kurtarılması nakledilmektedir. Bu efsanede, dişi kurt, Vusunlara yeniden istiklâl kazandıracak olan çocuğa hayat vermiş, yani Vusunların tarih sahnesinde kalmasına yardımcı olmuştur.
Uygurların ataları olan Kao-külerle ilgili efsanede de benzer motifler görülmektedir. Kao-kü hükümdarının kızlarından biri, erkek kurt şekline girmiş Tanrı ile evlenmiştir. Kao-kü halkı da, hükümdarın kızı ile kurtun evlenmesinden türemiştir. Erkek kurt, bu efsanede atayı temsil etmektedir. Demek ki, Uygurlar, kurt atanın çocuklarıdır.
Oğuz Kağan Destanı’na gelince: Burada kurt çeşitli şekillerde görülmektedir. Oğuz Kağan doğduğu zaman, beli kurt beli gibidir. Yani ince ve kıvraktır. Çocuğun olağanüstü görünüşü ve yetenekleri vardır. Kısa zamanda büyüyüp kahramanlık gösterir. Gökten inen ışığın ve ağaç kovuğunun içindeki kızlarla evlenir. Çocuklarına koyduğu adlar kâinatı ve dünyayı sembolize etmektedir. Büyük bir toy (devlet meclisi) toplar ve orada verdiği nutukta Bozkurt’un savaş narası olmasını diler. Eski Türk süvarilerinin, savaş sırasında, düşmana korku vermek amacıyla kurt uluması gibi sesler çıkararak harekete geçtikleri bil inmektedir. Anayurttan kırk gün uzaklıktaki Urum ülkesine sefere çıktığı zaman, Oğuz Kağan’ın çadırına gök tüylü, gök yeleli bir erkek kurt girer ve ona yol göstereceğini söyler. Oğuz Kağan, ordusuna hareket emrini verdiği zaman görür ki, askerlerin önünde Bozkurt yürümektedir. Bozkurt nice günlerden sonra durur. Onun durduğu yerde yapılan savaşta kesin bir galibiyet kazanılır.
Daha ileri gittiklerinde, Bozkurt, Oğuz Kağan’a yine görünür ve atlanıp halkını ve beylerini götürmesini, kendisinin onlara yol göstereceğini söyler. Oğuz Kağan, Bozkurt’un gerçekten ordunun önünde yürüdüğünü görünce sevinir. Çünkü daha önce de böyle olmuş ve o sayede düşman ordularını yenmiştir.
Kök Türklerin türeyiş efsanesi olan Bozkurt efsanesinde daha da kuvvetli çizgiler görülmektedir. Chou sülâlesi tarihinde nakledilen birinci rivayete göre, Kök Türkler, Hunlara bağlı bir uruktu ve Aşina (Bozkurt) adını taşıyorlardı. Kök Türkler baskına uğrayıp yok edilmiş, bu kırgından geriye sadece küçük bir çocuk kalmıştı. Düşmanlar, onu öldürmeyip ayaklarını keserek bir bataklığa atmakla yetindiler. Ölmek üzere olan çocuğu bir dişi kurt besleyip hayatta kalmasını sağladı. Çocuk büyüyünce bu dişi kurtla evlendi. Ancak, çocuğun hâlâ hayatta olduğunu öğrenen düşman ülkenin hükümdarı, askerlerini gönderince kurt uzaklara kaçarak, içinde verimli çayırların bulunduğu bir mağaraya sığındı ve orada, kurtardığı gençten hâmile kalıp on çocuk doğurdu. Bu çocuklar büyüyüp evlendiler ve her biri bir boyun sahibi oldu. Aşina (Bozkurt) da bu boylardan biriydi.
Bu efsanede, Kök Türklerin esasen Aşina (kurt) adını taşıdıkları belirtilmektedir. Düşman baskını sonunda onlardan hayatta kalan tek fert, ağır yaralı bir çocuktur ve ölümle karşı karşıyadır. Ancak, dişi kurt onu beslemek suretiyle ölümden kurtarmıştır. Sonra onunla evlenerek hayatta kalan son Kök Türk’ten on çocuk doğurmuştur. Böylece Kök Türklerin neslinin kurumasını önlemiştir. Bu on çocuktan birinin adı da yine Aşina (Bozkurt)’dır.
Sui sülâlesi tarihindeki Bozkurt efsanesi, Chou sülâlesi tarihindeki rivayete çok benzemektedir. Ancak yer adları daha belirli olarak verilmiştir. Ayrıca, kurdun kutsal ruhlarla ilgisi bulunduğuna işaret edilmektedir. On çocuktan birinin meydana getirdiği Aşina ailesi de ilerde Kök Türk Devleti’ni kuracaktır.
Bozkurt efsanesinin Chou sülâlesi tarihinde nakledilen ikinci (rivayetlerin üçüncüsü) rivayette ise Kök Türklerin atası olan İ-ci Ni-su-tu kurttan doğmuştu. Olağanüstü yetenekleri vardı, yağmur yağdırabiliyor, rüzgâr estirebiliyordu. O, yaz ve kış tanrılarının kızlarıyla evlenmiş, karılarından biri dört çocuk doğurmuştu. Bu kardeşlerin en büyüğü (yani kurdun oğlu), ateşi icaret ederek oymağını soğuktan korumuş ve beslenmelerini sağlamıştı. Onu başkan seçmişler, başkan olunca da ‘Türk’ unvanını vermişlerdi. Şu hâlde, “Türk,” kurt soyundan gelen başkanı belirtiyordu. Türk’ün küçük karısı Aşina da (kurt) soyundan gelmekteydi. Türk ölünce, on karısından doğan çocukları bir araya gelmişler ve kimin başkan olacağını belirtmek üzere yarışmışlardı. Aşına’nın oğlu yarışı ve başkanlığı kazanmıştı. Onun oğlu ise, Kök Türk Devleti’nin kurucusu Bumın Kağan’dı.
Bozkurt efsanesinin Moğollaştırılmış şekli olan Ergenekon Destanı’nda ise Bozkurt’tan Börte Çene olarak bahsedilmektedir. Börte Çene, Türkçedeki Bozkurt’un Moğolca karşılığıdır. Demir dağı eritip çıkanların başında bulunduğu için, onun buradaki rolü kurtarıcılık veya rehberliktir.
Oğuz Kağan Cürcet seferine çıkacağı zaman da yine Bozkurt ordusuna yol göstermiştir. Onunla kalmamış, Hint ve Suriye seferlerinde de hep ordunun önünde yürümüştür.
Şu hâlde, Bozkurt’un Oğuz Kağan Destanı’ndaki rolü tam bir rehberlikten ibarettir. Fakat, bu uğurlu, hattâ kutlu bir rehberliktir. Çünkü tecrübeli Bozkurt’un yol gösterdiği bütün seferlerde Oğuz Han başarı kazanmış, düşmanlarını yenmiştir.
